U jednom pasusu njegovih uspomena Revolucionarni rat Đilas opisuje kako su homoseksualci isterivani iz Komunističke partije zbog svoje seksualnosti. Đilasu je, čitamo u uspomenama, jednom prilikom Rifat Burdžević, sekretar Sandžačkog komiteta KPJ, rekao da su mu vojnici srpskog bataljona otkrili da je “jedan Musliman, dobar vojnik i revnostan komunista” – homoseksualac.
I dok se Burdžević, očekivano, dvoumi “da li da pogubi tu ‘nakazu’”, Đilas ostaje zbunjen: “Ni ja nisam znao partijsku praksu, niti je išta o takvim pitanjima pisalo kod Marksa i Lenjina. No, po zdravoj pameti sam zaključio da od takvih poroka pate i proleteri, a ne samo buržoaski dekadenti, ali i – da takvi poročnici ne mogu imati funkcije, niti biti članovi partije. Ovaj se Burdževiću poverio, plačući, i čak mu ispričao da ga je kao siromašnog dečaka razvratio propali beg – naredio da napusti partiju, ali i diskretno obavestio štab da pripaze na njega. Doznao sam, kasnije, da je taj homoseksualac, koji je po izgledu bio sušta muškost, bio veoma hrabar i hrabro pao.”
Za Đilasa je homoseksualnost “porok” koji se ne može i ne sme tolerisati ni u partiji ni među čelnicima partizanskog pokreta, ali je homoseksualcu ipak bilo dozvoljeno da ostane u partizanima i “hrabro padne”. Ovo otvara prostor za pretpostavku da su zbog teških ratnih okolnosti partizanske vođe bile nešto tolerantnije prema homoseksualnim vojnicima, ali su unutar partije bile nepopustljive.
Ostaje otvoreno pitanje kako bi u sličnim situacijama postupili drugi vojni i partijski čelnici, da li bi bili manje ili više tolerantni u odnosu na Milovana Đilasa i Rifata Burdževića.
Topla braća po oružju
Veće učešće eminentnih ličnosti homoseksualnih sklonosti u KPJ i partizanskom pokretu moglo je uticati na ublažavanje stavova ostalih članova partizanske elite prema homoseksualnosti.
Slavni hrvatski pisci Vladimir Nazor i Ivan Goran Kovačić upravo su takve ličnosti, ali se njihova homoseksualnost ignoriše. Odnos između Nazora i Kovačića u biografijama ova dva pisca ne opisuje se eksplicitno kao homoseksualan, a biografi nastoje da izbegnu to pitanje težeći da heteroseksualizuju njihov odnos. Brojna svedočenja iz tog vremena jasno sugerišu da je tada u Zagrebu bilo dobro poznato da je veza između Nazora i Kovačića bila i homoseksualna. I same ustaše su napadale partizane tvrdnjama da je među njima mnogo homoseksualaca, misleći pre svega na par Nazor-Kovačić.
Nazor je jedan od najplodnijih pisaca u hrvatskoj književnosti, studirao je prirodne nauke, matematiku i fiziku u Gracu i Zagrebu. Diplomirao je 1902. godine. Predavao je Hrvatskoj gimnaziji u Zadru, a od 1903. do 1918. godine u Istri gdje je ujedno i proveo najviše svog života. Penzionisan je 1933. godine u Zagrebu kao upravitelj dečijeg doma. Prvo delo mu je bilo Slavenske legende (1900).
Godine 1942. s pjesnikom Ivanom Goranom Kovačićem preko Kupe odlazi u partizane, o čemu je izvestio čak i Radio London. Nazor počinje voditi dnevnik S partizanima. Poslije rata objavio je i Pjesme partizanske. U ratu Nazor je predsednik Izvršnog odbora ZAVNOH-a, a nakon rata i prvi predsednik hrvatskog Sabora.
Ivan Goran Kovačić je rođen 21. marta 1913. godine u Lukovdolu. Osnovnu školu je završio u rodnom mestu, a kasnije se školovao u Karlovcu i Zagrebu. Još kao gimnazijalac Kovačić je počeo da objavljuje književne radove u časopisima i listovima. Sa dvojicom svojih prijatelja objavljuje prvu zbirku pesama pod naslovom Lirika 1932. U to vreme je već bio student filozofskog fakulteta u Zagrebu, ali je kasnije studije napustio. Kao student filozofije na Zagrebačkom univerzitetu, Goran je sarađivao s časopisima jasne levičarske orijentacije. Pored poezije, Kovačić se bavio i prozom, esejistikom i kritikom. Godine 1936. štampao je knjigu novela Dani gnjeva. Živeo u vrlo teškim materijalnim prilikama, pa je zbog toga morao da radi u redakciji jednog zagrebačkog lista (Hrvatski dnevnik). Inače je prevodio sa nekoliko jezika i imao je zavidnu književnu i jezičku kulturu.
U relativno kratkom stvaralačkom radu, koji je trajao nepunih deset godina, Goran je pisao pesme, novele, kritike, započeo dva romana, prevodio s engleskog, francuskog, ruskog i slovenačkog jezika. Prevodio je, pored ostalih, Šekspira, Bajrona, Šelija, Vajlda, Tenisona, Remboa i Jesenjina. Voleo je usmenu književnost, Mažuranića, Matoša, Nazora i Župančića. Po svojim pesničkim shvatanjima, pripadao je onoj grupi umetnika koja je prvu lepotu pesničkog dela tražila u punom skladu forme i sadržine. Borio se protiv “bezidejnog artizma”, ali se nije slagao ni sa onim pesnicima koji su “poricali ili zanemarivali estetiku izraza”.
Značajan je i njegov esejističko-kritičarski rad, u kome je ispoljio smisao za veoma tanana idejno-estetska opažanja i uopštavanja.
Život je izgubio tragično u toku rata.
Posleratno razdoblje
Progoni homoseksualaca nastavljeni su i posle Drugog svetskog rata, posebno u periodu od 1948. do 60-ih. Postoje brojna svedočenja o hapšenjima, proganjanima i zatvaranjima. Naravno, veliki deo svedočenja je nedostupan ili preživeli još uvek nisu progovorili zbog aktuelne klime.
Godine 1959. zakonodavci su i zvanično kriminalizovali homoseksualnost. Homoseksualni čin, i to samo muški homoseksualni odnos (na lezbijski seks se nije gledalo kao na seksualni čin već kao bludnu radnju koja podleže “samo” prekršajnoj prijavi), se po tom Krivičnom zakonu SFRJ, član 186. stav 2, kažnjavao zatvorom u trajanju od jedne godine. Nigde nema poznatog primera primene ovog zakona, što ne isključuje mogućnost maltretiranja, diskriminacije i progona od strane vlasti. Takođe, važno je spomenuti da je za bilo kojeg gej muškarca ili lezbejku bilo nemoguće da budu članovi Partije, mada se i danas vode rasprave o seksualnosti pojedinih visokih funkcionera KPJ-SKJ.
Zakonski položaj homoseksualaca se promenio sredinom sedamdesetih godina 20. veka, nakon ustavnih promena iz 1974. godine. Reformom zakonodavstva i prenosom ovlašćenja federalnog vrha na republičke i pokrajinske, ukinut je zajednički krivični zakon SFRJ. Slovenija je prva vodila rasprave o dekriminalizaciji homoseksualnosti. Profesor prava na Fakultetu u Ljubljani, Ljubo Bavcon, ispred Komisije za donošenje krivičnog zakona SR Slovenije, pozvao je na dekriminalizaciju homoseksualnosti 1974. godine. Hrvatska lekarska komora je skunula homoseksualnost sa liste mentalnih poremećaja 1973. godine. SR Hrvatska je novim Krivičnim zakonom SR Hrvatske, koji je stupio na snagu 1977. dekriminalizovala homoseksualni odnos saglasnih odraslih muškaraca. To su iste godine, uz Hrvatsku i Sloveniju, učinile Vojvodina i Crna Gora. Srbija je dekriminalizovala homoseksualnost tek 1994. godine, Makedonija 1997. godine (s time da se 1995. godine pokušala doneti zabrana da homoseksualci i alkoholičari postanu advokati), Bosna i Hercegovina je to učinila još kasnije, tek 1998, i to u oba entiteta.
Liberalizacija odnosa prema LGBT populaciji u SFRJ ipak se najviše osetila na kulturnom planu, posebno u jugoslovenskoj kinematografiji.
Nepobitna je činjenica da je jako puno gej ljudi u ex Jugoslaviji bilo oženjeno i imalo je decu, sve kako bi prikrili svoje seksualne sklonosti. Takvih slučajeva ima i danas iako se ljudi u 21. veku ipak puno lakše mire sa svojom seksualnošću i seksualnošću okoline.
